حمزة بن حبیبحمزة بن حبیب، امام قاریان کوفه و یکی از قراء سبعه است. فهرست مندرجات۱.۱ - علت ملقب شدن به زیات ۲ - سال تولد حمزة بن حبیب ۳ - اصالت حمزة بن حبیب ۴ - حمزة بن حبیب از اصحاب امام صادق ۵ - اساتید حمزة بن حبیب ۶ - رسیدن حمزة بن حبیب به درجه استادی ۷ - شاگردان حمزة بن حبیب ۸ - درگذشت حمزة بن حبیب ۹ - تالیفات حمزة بن حبیب ۱۰ - حمزة بن حبیب و روایت حدیث ۱۱ - قرائت حمزة بن حبیب ۱۲ - منابع جهت مطالعه ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - کنیه حمزة بن حبیبکنیه وی ابوعُماره و لقبش زیّات بود. ۱.۱ - علت ملقب شدن به زیاتملقب شدن او به زیّات (روغن فروش) بهسبب پیشه او بوده که از کوفه روغن به حلوان میبرده و در مقابل پنیر و گردو میآورده است. [۱]
ابنسعد، بیروت، ج۶، ص۳۸۵.
[۲]
ابنخلّکان ج۲، ص۲۱۶.
و ازاینرو، یک سال در کوفه و یکسال در حلوان زندگی میکرده است. [۳]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلامالنبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت۱۴۰۴، ج۱، ص۱۱۳.
۲ - سال تولد حمزة بن حبیبدر سال ۸۰ در شهر حُلوانِ به دنیا آمد [۴]
یاقوتبن عبداللّه یاقوت حموی، معجمالادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰، ج۱۰، ص۲۹۰؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
و بنابراین، احتمالا برخی صحابه را دیده است. [۵]
یاقوتبن عبداللّه یاقوت حموی، معجمالادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰، ج۱۰، ص۲۹۰؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
[۶]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلامالنبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۹، ج۱، ص۱۱۲.
۳ - اصالت حمزة بن حبیباصل او ایرانی است [۷]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلامالنبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج۷، ص۹۰.
و چون مولای تَیْماللّه بود [۸]
ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار و اعلام فقهاء الاقطار، چاپ مرزوق علی ابراهیم، منصوره، مصر ۱۴۱۱/۱۹۹۱، ص۲۶۶.
[۹]
سمعانی ج۱، ص۴۹۹.
، او را تَیمی نیز خواندهاند.
۴ - حمزة بن حبیب از اصحاب امام صادقشیخ طوسی وی را در شمار اصحاب امام صادق علیهالسلام آورده است. ۵ - اساتید حمزة بن حبیبحمزه قرائت را نزد گروهی از تابعین، امام جعفر صادق علیهالسلام و برخی اصحاب مشهور ایشان، نظیر سلیمانبن مهران اعمش، محمد بن عبدالرحمان بن ابیلیلی، حُمرانبن اَعیَن و حَکَمبن عُتیبه، فراگرفت. استادان اصلی او اعمش و ابنابیلیلی بودند که در قرائت قرآن، به ترتیب، از پیروان ابنمسعود و علی علیهالسلام بهشمار میرفتند. [۱۱]
محمدبن احمد ذهبی، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴، ج۱، ص۱۱۳.
[۱۲]
محمدبن احمد ذهبی، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴، ج۱، ص۱۱۷.
[۱۳]
ابنجزری، غایةالنهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره، ج۱، ص۲۶۲.
در رؤیایی مشهور، اما عجیب که به حمزه نسبت داده شده، سلسله طولی استادان قرائت وی آمده است. ۶ - رسیدن حمزة بن حبیب به درجه استادیحمزه در پانزده سالگی قرائت خود را تکمیل کرد و پس از عاصمبن ابیالنجود و اعمش، در سال ۱۰۰ امام قرائت در کوفه شد [۱۴]
محمدبن احمد ذهبی، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴، ج۱، ص۱۱۳.
[۱۵]
محمدبن احمد ذهبی، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴، ص۱۱۸.
[۱۶]
ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علیمحمد ضباع، (بیروت)، ج۱، ص۱۶۶.
، چنانکه بسیاری از اهل کوفه و برخی از اهل حلوان قرائت را نزد او آموختند. [۱۷]
محمدبن احمد ذهبی، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴، ج۱، ص۱۱۳.
[۱۸]
ابنعماد ج۱، ص۲۴۰.
۷ - شاگردان حمزة بن حبیببرخی از مهمترین شاگردان او، علیبن حمزه کسایی، سفیان ثوری، و کیعبن جراح و ابراهیمبن ادهم بودند. ۸ - درگذشت حمزة بن حبیبوی در ۱۵۶ در حلوان درگذشت. [۱۹]
ابنسعد؛ بیروت، ج۶، ص۳۸۵.
[۲۰]
ابنقتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره۱۹۶۰، ص۵۲۹.
[۲۱]
محمدبن احمد ذهبی، میزانالاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت، ج۱، ص۶۰۶.
[۲۲]
ابنجزری، غایةالنهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره، ج۱، ص۲۶۳.
منابع متقدم وی را در علم و عمل ستودهاند. احمدبن حنبل و یحییبن معین او را ثقه دانستهاند [۲۳]
ابنابیحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت، ج۳، ص۲۱۰.
و نَسائی روایت از او را جایز شمرده است. وی فردی عابد و زاهد بوده [۲۴]
ابنحِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت، ج۶، ص۲۲۸.
[۲۵]
یاقوتبن عبداللّه یاقوت حموی، معجمالادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰، ج۱۰، ص۲۹۲.
که به یادگیری و یاددادن قرائت قرآن اشتیاق بسیار داشته و گویا در مقابل تعلیم قرآن مزدی نمیگرفته است. بزرگانی چون اعمش و ابوحنیفه از آگاهی او به قرآن و فرایض تجلیل کردهاند و سفیان نوری او را سرآمد مردم روزگار خود در این دو علم دانسته است. ابنندیم نیز او را از فقها شمرده و تألیفکتاب الفرائض را به او نسبت داده است، اما احتمالا شاگردانش آن را تألیف کردهاند. [۲۶]
ابن ندیم، تهران، ص۳۲.
[۲۷]
یاقوتبن عبداللّه یاقوت حموی، معجمالادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰،ج۱۰، ص۲۹۲، د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
۹ - تالیفات حمزة بن حبیبباقی تألیفات حمزه، که ابنندیم آنها را ذکر کرده، درباره قرآن و قرائات است: کتاب قراءة حمزة [۲۸]
ابن ندیم، تهران، ص۳۲.
؛
کتاب الوقف و الابتداء [۲۹]
ابن ندیم، تهران، ص۳۸.
کتاب أسباع القرآن [۳۰]
ابن ندیم، تهران، ص۳۹.
درباره تقسیمات قرآن؛
کتاب العدد [۳۱]
ابن ندیم، تهران، ص۴۰.
[۳۲]
آقابزرگ طهرانی ج۶، ص۲۹۹.
، درباره تعداد آیات قرآن؛
و دو تألیف در موضوعات متشابه قرآن [۳۳]
ابنندیم، تهران، ص۳۹.
[۳۴]
آقابزرگ طهرانی ج۴، ص۲۷۳.
و مقطوع و موصول قرآن [۳۵]
ابنندیم، تهران، ص۳۹.
که اثری از آنها نیست.
۱۰ - حمزة بن حبیب و روایت حدیثحمزه احادیثی نیز نزد خود داشته که بعضی را روایت کرده است [۳۶]
ابنسعد، بیروت، ج۶، ص۳۸۵.
[۳۸]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلامالنبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج۷، ص۹۲.
[۳۹]
محمدبن احمد ذهبی، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴، ج۱، ص۱۱۷.
، اما بهسبب خوابی که دید، نقل حدیثِ پیامبر را به کلی کنار گذاشت. برخی اصحاب حدیث او را صدوق، اما دچار سوءحافظه و غیرمتقن دانستهاند.
۱۱ - قرائت حمزة بن حبیبگزارشهای رسیده درباره قرائت حمزه در برخی موارد ناسازگار است. از سویی نقل شده است که گروهی از بزرگان، نظیر احمدبن حنبل و ابوبکر شعبةبن عیاش، به دلایلی چون وجود مدّ مفرط و سَکت فراوان و تلفظ همزه در قرائت وی، به او خرده گرفتهاند، تاجایی که برخی آن را بدعت شمرده و نماز برطبق آن را صحیح ندانستهاند و از سوی دیگر نقل شده که حمزه خود چنین قرائتی را خوش نمیداشته و دیگران را از آن نهی میکرده و ترک همزه در نماز را از استادی قاری میدانسته است. ابنجزری، بهمنظور رفع تعارض این گزارشها، گفته است که کراهت ابنحنبل و دیگران از قرائت حمزه، مربوط به قرائت شاگردان و راویان او و بهسبب دخل و تصرفهای ایجاد شده در قرائت اوست. [۴۰]
ابنجزری، غایةالنهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره، ج۱، ص۲۶۳.
ذهبی نیز معتقد است تنها جمعی از علمای سدههای نخست از قرائت حمزه انتقاد کردهاند، اما اجماع عالمان علم قرائات در دورههای بعدی بر قبول و اعتبار این قرائت و انکار مخالفان آن بوده است. [۴۱]
محمدبن احمد ذهبی، میزانالاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت، ج۱، ص۶۰۵.
[۴۲]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلامالنبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج۷، ص۹۱.
در میان تمامی راویانِ بیواسطه و با واسطه قرائت حمزه، دو تن که قرائت او را از طریق ابوعیسی سلیمبن عیسی حنفی، ضابطترین شاگرد وی [۴۳]
ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علیمحمد ضباع، (بیروت)، ج۱، ص۱۶۵.
[۴۴]
ابنجزری، غایةالنهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره، ج۱، ص۲۶۲.
، روایت کردهاند، از دیگران مشهورترند: ابومحمد خلفبن هشام اسدی بغدادی(متوفی ۲۲۹) و ابوعیسی خلّادبن خالد شیبانی کوفی (متوفی ۲۲۰).
قرائت حمزه که در مغرب اسلامی رواج نسبی یافته بود، با تلاش عالمی قیروانی به نام محمدبن عمر مَعافری مشهور به ابنخَیْرون (متوفی ۳۰۶)، کنار گذاشته شد و قرائت نافع لیثی ــ که مالک بن انس، پیشوای مالکیان، آن را پذیرفته بودــ جای آن را گرفت. با وجود این، قرائت حمزه هنوز هم در برخی نواحی مغرباسلامی رواج دارد. [۴۶]
یاقوتبن عبداللّه یاقوت حموی، معجمالادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰،ج۱۰، ص۲۹۳، د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
۱۲ - منابع جهت مطالعه(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ابنابیحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت. (۳) ابنجزری، غایةالنهایة فی طبقات القراء، چاپ برگشترسر، قاهره. (۴) ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علیمحمد ضباع، (بیروت). (۵) ابنحِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت. (۶) ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار و اعلام فقهاء الاقطار، چاپ مرزوق علی ابراهیم، منصوره، مصر ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۷) ابنخلّکان. (۸) ابنسعد (بیروت). (۹) ابنعماد. (۱۰) ابنقتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره۱۹۶۰. (۱۱) ابنندیم (تهران). (۱۲) امین. (۱۳) محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶). (۱۴) ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۱۵) عثمانبن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵. (۱۶) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلامالنبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹. (۱۷) محمدبن احمد ذهبی، معرفة القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۱۸) محمدبن احمد ذهبی، میزانالاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت. (۱۹) سمعانی. (۲۰) محمدبن حسن طوسی، رجالالطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۲۱) احمدبن عبداللّه عجلی، معرفةالثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۲) یوسفبن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۲۳) یاقوتبن عبداللّه یاقوت حموی، معجمالادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، مقاله شماره۶۵۳۴. |